Oorlog en verhuizing

De Duitse invasie van Frankrijk in 1940 trof Henri Matisse hard. Ondanks een aanbod van zijn zoon Pierre weigerde hij echter om naar New York te verhuizen. Na de Duitse bezetting van Parijs besloot Matisse naar Nice te vertrekken, waar hij zes jaar lang verbleef in Villa Le Rêve, net buiten het plaatsje St. Paul-de-Vence, in de bergen achter Nice.

"Je découpe simplement les formes dans la couleur."

— Henri Matisse

Schilderen met schaar en lijm

Na een ingrijpende chirurgische ingreep aan het einde van zijn leven was Henri Matisse aan bed gekluisterd. Hij kon niet langer urenlang achter zijn schildersezel staan. Desondanks creëerde hij met schaar en lijm als het ware "geschilderde" composities rechtstreeks vanuit zijn bed.

"Er is geen sprake van een breuk tussen mijn eerdere schilderijen en mijn knipsels," aldus Henri Matisse over zijn overgang van verf naar papier. "Ik heb juist met nog grotere vastberadenheid, met nog grotere abstractie een vorm gevonden die gereduceerd is tot zijn pure essentie. Van het onderwerp dat ik voorheen binnen de complexiteit van zijn omgeving afbeeldde, blijft slechts dit teken over. Het is voldoende en noodzakelijk om het in zijn oorspronkelijke vorm te laten bestaan binnen de context waarvoor ik het heb gecreëerd."

Jazz

Het boek "Jazz", dat hij in 1947 publiceerde, bevatte niet alleen tekst van zijn hand, maar ook een uitgebreide verzameling papierknipsels. Dit boek werd uitgebracht door Tériade in Parijs en gepresenteerd in een royale foliocassette. De twintig kleurenplaten werden vermenigvuldigd met behulp van de pochoir-techniek, waarbij dezelfde verf werd gebruikt als die welke Matisse zelf hanteerde.

De pochoir-techniek is een drukmethode waarmee kleur handmatig wordt aangebracht op een sjabloon. Hierbij wordt een speciaal uitgesneden sjabloon of stencil op het te bedrukken oppervlak gelegd. Vervolgens wordt kleur aangebracht met een borstel, spons of wattenstaafje door de openingen in het sjabloon. Deze techniek maakt het mogelijk om nauwkeurige en levendige kleurvlakken aan te brengen zonder dat de kleur buiten de grenzen van het sjabloon loopt.

Kunstenaars zoals Henri Matisse gebruikten vaak de pochoir-techniek om kleur aan te brengen op sjablonen voor prenten of illustraties. Dit gaf hen de mogelijkheid om herhaalbare, handgekleurde afbeeldingen te maken met heldere en scherpe kleurvlakken. De techniek werd met name ingezet voor het reproduceren van kunstwerken in boeken, zoals het geval was bij Matisse's boek "Jazz".

De titel "Jazz" was niet zomaar willekeurig gekozen. Matisse zag een opmerkelijke overeenkomst tussen de Amerikaanse muziekstijl en de spontane manier waarop hij met schaar, verf en lijm improviseerde om zijn kunstwerken te creëren. Net zoals een beeldhouwer die marmer bewerkt, voelde de meester van het papierknippen zich verbonden met zijn werk.

Groter werk

Op een later moment kreeg Matisse opnieuw de drang om aan groter werk te beginnen. Hij liet houtskool aan een lange stok bevestigen, zodat hij vanuit zijn bed of vanaf een stoel levensgrote lijntekeningen kon maken. In een brief aan Louis Aragon in 1943 schreef Matisse: "Alle signalen wijzen erop dat ik op het punt sta om aan composities op een grotere schaal te werken, alsof ik nog mijn hele leven voor me had, of misschien wel nog een heel nieuw leven." Tussen 1946 en 1948 creëerde Henri Matisse zijn laatste reeks schilderijen, een periode waarin zijn ziekte hem minder aan bed gekluisterd hield. Vervolgens ging Matisse verder met het ontwerpen van decoraties voor de Chapelle du Rosaire (de Rozenkranskapel, zie afbeeldingen), als een voortzetting van deze reeks.

Werkwijze

Hij tekende zijn onderwerp op papier, op de muur van zijn kamer of soms gewoon in de lucht om zich een beeld te vormen van het essentiële van de vorm.
Hij nam papier dat hij van tevoren met gouache (plakkaatverf) had beschilderd (zie portret Matisse bovenaan de pagina).
Daarna knipte hij de vorm direct uit papier.
De uitgeknipte vormen werden volgens zijn aanwijzingen door zijn assistenten op de muur van zijn werkkamer geprikt. Soms duurde het maanden voor Matisse tevreden was over de compositie.
Hij werkte vaak aan verschillende knipsels tegelijkertijd en vrijwel elke muur in zijn huis was vol geprikt met "groeiende" werken.
Tot slot werd er op doorzichtig papier een tekening gemaakt van de omtreklijnen van de vormen. Ook de kleur en andere gegevens werden hier op aangegeven.
Deze tekening ging met de losse vormen naar Parijs waar ze werden geplakt op een ondergrond van linnen en papier.

Typische kenmerken.

Organische vormen: geïnspireerd op bloemen, planten, koralen…
Kleurrijke wereld: primaire en secundaire kleuren.
Gebruik van complementaire kleuren die in de compositie bij/naast elkaar worden geplaatst.
Tijdloos karakter dankzij de eenvoud van ontwerp en thema.
De cut-outs bewegen tussen beeldende kunst, decoratie, textiel en grafisch ontwerp.
Ze ogen spontaan en vreugdevol.
Ogenschijnlijk éénvoudige lijnvoering maar in realiteit toch complex.

Geïnspireerd op het werk van Matisse

matisse door ikea — Ikea Nytillverkad collectie ontworpen door de gevierde
Zweedse textielontwerper Sven Fristedt. © Ikea.