Schaduwtheater of schimmenfilm

Geschiedenis en techniek

Definitie

Schaduwtheater, ook bekend als schaduwspel, is een unieke vorm van theater en kan gezien worden als een voorloper van de moderne filmindustrie. Het vertelt verhalen door middel van silhouetten van figuren, die door spelers achter een doorschijnend scherm worden bewogen. Deze figuren werpen, verlicht door een specifieke lichtbron, schaduwen op het scherm en creëren zo een visueel spektakel.

De geschiedenis van het schimmenspel

• De exacte oorsprong van het schimmenspel blijft onzeker, maar het dateert waarschijnlijk uit rond 100 v.Chr.
• Er bestaan verschillende legenden die suggereren dat het schimmenspel zo oud is en onstaan is tijdens de eerste zonsopgang.
• Wat echter wel bekend is, is dat de oudste vormen van schimmenspel hun oorsprong vinden in Azië, met name in China, India en Java.
• Het schimmenspel maakte zijn Europese debuut rond 1680 in Italië, meegebracht door ontdekkingsreizigers.
• In eerste instantie werd het bekend als het 'Chinees schimmenspel', omdat men aannam dat het uit China afkomstig was.

Europa

• Het schimmenspel verspreidde zich door rondtrekkende straatartiesten via Italië over heel Europa.
• In de 18e en 19e eeuw zorgde Le Théâtre Séraphin (1772 - 1870), van de Fransman François Séraphin Dominiqui (1747 - 1800), ervoor dat het schimmenspel in Europa opbloeide.

Azië

Java – Indonesië: Het Wayangspel

• Wayang betekent in het Javaans: schaduw, silhouet, en geestverschijning.
• De wayangspelen bevatten onder meer rituelen voor jonge mannen.
• Soms werden ze gecombineerd met levende schimmenspelen, waarbij volledige mensfiguren als schimmen dienden.

Thailand: Nang Yai

• Een van de beoefende vormen sinds de 16e eeuw is de "Nang Yai".
• De voorstellingen vonden plaats in de openlucht en trokken een groot publiek.
• Het scherm was een drieluik, 20 meter lang en 3 tot 5 meter hoog.
• Er was vaak een opening in het scherm, waardoor de spelers ook vóór het doek met hun poppen konden optreden.
• Het scherm stond iets naar het publiek gekanteld, en erachter werd een groot vuur aangestoken voor verlichting.

Basis van het schimmenspel

• Knipselkunst vormt de kern van het schimmenspel, waarbij het contrast tussen zwart en wit essentieel is.
• Dit proces omvat het knippen van zwart papier dat vervolgens op wit papier wordt geplaatst, of vice versa.
• De oorsprong ligt in China en heeft zich via Perzië en Turkije naar Oostenrijk en Zuid-Duitsland verspreid.
• Vandaaruit heeft het zich verder door heel Europa verspreid.
• In heel Europa zijn er nog steeds veel mensen die deze kunstvorm beoefenen.

Portretsilhouetten

De techniek van portretsilhouetten omvat het projecteren van de schaduw van een persoon's hoofd op een muur, waarop de omtrek wordt getekend. Dit silhouet wordt vervolgens uitgeknipt of zwart ingekleurd.

Handschaduwbeelden

Handschaduwbeelden worden gecreëerd door de handen en onderarmen zodanig te positioneren dat ze schaduwfiguren vormen op een muur of scherm.

Spaans schimmenspel

Het Spaanse schimmenspel, ook bekend als het "Levende" of "Menselijke" schimmenspel, kenmerkt zich door acteurs die achter een scherm optreden, waarbij het publiek naar hun schaduwbeelden kijkt.

Schimmenfilm

De schimmenfilm, een evolutie van de toverlantaarn, gebruikt doorzichtige afbeeldingen die geprojecteerd worden om bewegende beelden te creëren. Dit proces omvat het nemen van foto's van een tafereel bij elke verandering om zo een reeks van schaduwbeelden snel achter elkaar te vertonen, wat de illusie van beweging wekt.

Schimmenfilms en traditionele animaties worden op dezelfde manier gemaakt, waarbij beide genres effect van beweging in beeld brengen.

Hoe schimmenfilms worden gemaakt

Het proces van het maken van een schimmenfilm omvat deze stappen:

1. Het nemen van een foto van een scène.
2. De situatie aanpassen voor de volgende opname.
3. Een nieuwe foto nemen na de aanpassing.
4. De verschillende foto's met schaduwbeelden in een zeer snel tempo achter elkaar vertonen.
5. Deze snelle opeenvolging creëert de illusie van vloeiende beweging.

Lotte Reiniger: Een pionier in schimmenfilms

In de jaren 1930 verwierf de Duitse kunstenares Lotte Reiniger bekendheid met haar vernieuwende werk op het gebied van schimmenfilms. Haar creaties, die blijvend inspireren tot op de dag van vandaag, vertegenwoordigen een unieke benadering van animatie. Ze haalde inspiratie uit zowel de eeuwenoude Chinese kunst van het papiersnijden als uit de traditionele silhouettheaterkunst.

Lotte Reiniger

• Geboren: 2 juni 1899, Berlijn, Duitsland
• Overleden: 19 juni 1981, Dettenhausen, Duitsland
• Beroep: Filmregisseuse, pionier in de animatiefilm
• Interesses: Scherenschnitte (papiersnijden), cinematografie

De techniek van het schimmenspel

Om een schimmenspel te creëren, zijn slechts enkele basiselementen vereist:

• Een lichtbron, zoals een lamp of een kaars.
• Een doorzichtig scherm of doek. Op dit doek kan een decor geschilderd of genaaid worden om het verhaal te verduidelijken.
• Alles wat tussen de lichtbron en het scherm geplaatst wordt, werpt een schaduw op het scherm.
• De schaduwen kunnen op vele manieren gevormd en vervormd worden, waardoor een dynamisch spektakel ontstaat.

Met deze eenvoudige middelen begint het schimmenspel te leven, waardoor verhalen en personages op een magische wijze tot uitdrukking komen.

Belangrijke Elementen

1. Storyboard: Een visuele weergave van het script of verhaal.
2. Personages: Het creëren en ontwerpen van silhouetten voor de voorstelling.
3. Muziek: De begeleidende klanken die de sfeer en emoties versterken.

Storyboarding omvat het uittekenen van scènes om een duidelijk beeld van de vertelling te krijgen, waarbij aandacht wordt besteed aan het begin van het verhaal, de setting, de tijd, en de ontwikkeling van het hoofdpersonage.

1. Storyboard: De blauwdruk van je verhaal

Het storyboard dient als de blauwdruk van je verhaal, waarbij elke tekening een cruciale scène visualiseert. Deze methode stelt schrijvers en filmmakers in staat om de narratieve structuur van hun werk visueel te organiseren en te plannen, zodat ze een duidelijk beeld hebben van de voortgang van het verhaal.

Act 1: Het begin - De wereld waarin alles begint

In het begin introduceer je de wereld waarin je verhaal zich afspeelt en stel je de hoofdpersonages voor. Dit deel beantwoordt essentiële vragen die de fundering van je verhaal leggen:

• Wie is de protagonist (het hoofdpersonage of de centrale figuur) en wat drijft hem of haar?
• Waar en wanneer ontvouwt het verhaal zich?
• Wat is de dagelijkse routine of levenssituatie van de protagonist voordat het centrale conflict zich aandient?
• Welke dromen, doelen of ambities koestert de protagonist?

Act 2: Het midden - conflict en ontwikkeling

Het midden van het verhaal is waar het centrale conflict zich verdiept. Hier wordt de protagonist geconfronteerd met uitdagingen die hem of haar dwingen te groeien en te veranderen. Dit gedeelte drijft het verhaal voort door een reeks van causaal verbonden gebeurtenissen en keuzes:

• Het centrale conflict dat de protagonist moet overwinnen.
• Een reeks van gebeurtenissen die het conflict verder compliceren.
• De belangrijke keuzes die de protagonist maakt in reactie op deze uitdagingen.
• De ontwikkeling die de protagonist doormaakt als gevolg van deze confrontaties.

Act 3: Het einde - resolutie en reflectie

De afsluiting van je verhaal biedt een oplossing voor het conflict en geeft een afsluitende reflectie op de reis van de protagonist. Dit deel moet de thematische statements van je verhaal versterken en de lezer of kijker een gevoel van afsluiting bieden:

• De uiteindelijke confrontatie of de climax waarin de protagonist het hoofdconflict aangaat.
• Hoe het conflict wordt opgelost en wat de protagonist leert of hoe hij of zij verandert.
• Een reflectie op de reis van de protagonist, mogelijk inclusief hoe de wereld of de personages zijn veranderd.

2. Personages creëren

Het creëren van personages voor een schimmenspel is een kunstvorm die de verbeelding en creativiteit prikkelt. Dit proces begint met het vastleggen van de verschillende personages, silhouetten, of schaduwen. Dit kan op verschillende manieren:

• Improviseren met inkt op zwart of wit papier.
• Een bestaande tekening of foto overtrekken met kalk.
• Een schaduw uittekenen of het silhouet zelf ontwerpen.

Na het ontwerpen van het silhouet, is het tijd om na te denken over beweging. Personages komen tot leven, niet alleen door ze over het scherm te verplaatsen, maar ook door de delen van het silhouet ten opzichte van elkaar te bewegen. Een arm die zwaait of een hoofd dat knikt, voegt een extra laag van expressie toe aan het karakter.

Beweging wordt gerealiseerd door de afzonderlijke delen van het personage te voorzien van scharnieren, zoals splitpennen, waardoor ze ten opzichte van elkaar kunnen bewegen.

En-profiel of en-face?

Bij het ontwerpen van je personages, overweeg of ze zijwaarts (en-profiel) of van voren (en-face) worden getoond. Deze keuze beïnvloedt hoe het publiek het personage waarneemt en kan bepalend zijn voor de uitdrukking en emoties die het personage overbrengt.

Karakteristieken: wat wil je uitbeelden?

Beslis welke karakteristieken je wilt benadrukken of juist weglaten. Elk detail, van de vorm van een neus tot de houding van een personage, vertelt iets over zijn of haar persoonlijkheid en achtergrond. Vraag je af:

• Welke eigenschappen zijn essentieel voor het verhaal of de rol van het personage?
• Hoe kunnen deze eigenschappen visueel worden uitgedrukt?

3. Passende muziek bij de schimmenfilm

Het kiezen van de juiste muziek is cruciaal voor het versterken van de sfeer en emoties van een schimmenfilm. Muziek voegt een extra dimensie toe aan de visuele presentatie, waardoor het publiek dieper in het verhaal getrokken wordt. Hier zijn enkele overwegingen voor het selecteren van passende muziek:

• Thema en sfeer: De muziek moet overeenkomen met het thema en de sfeer van de film. Een vrolijk verhaal vraagt om lichte en opgewekte muziek, terwijl een dramatisch verhaal versterkt kan worden door meer ingetogen of spannende muziek.
• Tempo en ritme: Het tempo van de muziek moet passen bij de beweging en het tempo van de schimmen. Snelle actiescènes kunnen begeleid worden door muziek met een hoog tempo, terwijl langzamere scènes baat kunnen hebben bij een rustiger ritme.
• Emotionele impact: Muziek heeft de kracht om emoties te versterken of te verzachten. Kies muziek die de emotionele lading van een scène ondersteunt of verhoogt, afhankelijk van de gewenste impact op het publiek.
• Culturele context: Voor verhalen die zich in specifieke culturen of tijdperken afspelen, kan het gebruik van muziek uit die tijd of cultuur de authenticiteit en immersie verhogen.
• Originaliteit: Originele composities of minder bekende muziekstukken kunnen een schimmenfilm een uniek karakter geven en voorkomen dat het publiek afgeleid wordt door al te bekende melodieën.

Het zorgvuldig afstemmen van muziek op de visuele elementen en het narratief van de schimmenfilm kan de kijkervaring aanzienlijk verrijken. Experimenteer met verschillende muziekstijlen en -stukken om de perfecte harmonie tussen beeld en geluid te vinden.

Het epos van: "De ridder in het pantervel".