De geschiedenis van het schrift

Het ontstaan van het schrift

Schrift is meer dan alleen een manier om te communiceren: het vormt de basis van cultuur, wetenschap en geschiedenis. Het begrijpen van het ontstaan van schrift geeft inzicht in hoe mensen door de eeuwen heen kennis hebben vastgelegd en gedeeld.

Mensen hebben altijd de behoefte gehad om hun gedachten en gevoelens uit te drukken, zowel hoorbaar als zichtbaar. Spreken en zingen zijn natuurlijke manieren om emoties te delen, maar ook beweging, zoals dans, speelde een belangrijke rol. Dans had oorspronkelijk een diepe betekenis: het was niet alleen een uiting van vreugde, maar speelde ook een belangrijke rol bij religieuze rituelen en in droevige momenten.

rituele dans in Nepal
Bodypainting

Naast geluidssignalen, zoals tamtam of klopsignalen (vergelijkbaar met het morse-systeem), gebruikten mensen ook visuele middelen om informatie vast te leggen. Dit leidde uiteindelijk tot het ontstaan van schrift. In de prehistorie ontwikkelden mensen eenvoudige methoden zoals het knopenschrift, schelpengordels bij de Noord-Amerikaanse indianen en kerfstokken om belangrijke gegevens te bewaren. Zelfs lichaamsversieringen, zoals tatoeages en kleurige verf, werden gebruikt als communicatiemiddelen.

Model van Inca khipu knopen
Model van Inca khipu-knopen, een oud systeem waarmee de Inca's gegevens vastlegden. Slechts ongeveer 1.000 van deze unieke knoopstructuren zijn wereldwijd bewaard gebleven. (Foto: Jon Chase/Harvard University)
Knopenalfabet vertaald
Harvard-student Manny Medrano heeft de code van Inca-knopen ontcijferd. Dit systeem, soms een 'oud Excel-spreadsheet' genoemd, werd gebruikt om complexe administratieve gegevens vast te leggen.

Rotskunst, zoals de schilderingen in Zuid-Frankrijk en Spanje, laat zien hoe onze voorouders visueel verhalen en symboliek gebruikten. Afbeeldingen van dieren zoals mammoeten, bizons en wilde paarden zijn meer dan decoratie. Ze werden waarschijnlijk gemaakt om magische kracht op te roepen, bijvoorbeeld voor succes tijdens de jacht. Deze kunstwerken kunnen gezien worden als vroege vormen van communicatie en bieden inzicht in de gedachten en overtuigingen van de oermens.

Voorbeeld van een pictogram
Voorbeeld van een pictogram

Basisprincipes van schrift:

Pictogram

  • Pictogram: Een eenvoudige afbeelding die een object of idee voorstelt. Bijvoorbeeld: een tekening van een zon staat letterlijk voor "zon".
Voorbeeld van een pictogram
Bij een pictogram worden de aangeduide zaken in een vereenvoudigde vorm afgebeeld. Dit voorbeeld is waarschijnlijk te vertalen als: "Wij varen tegen valavond met ons allen erop uit."
Voorbeeld van een pictogram
Een als bison vermomde tovenaar voert een magische dans uit en blaast op een fluit om de dieren te betoveren. Deze afbeelding, in een prachtige tekenstijl, komt uit de Grotte des Trois Frères in de Franse Pyreneeën.
Voorbeeld van een pictogram
Dit zou men volgens het pictografisch schrift zon, maan, water, een ster, drie ossen of een vis kunnen uitbeelden.

Ideogram

  • Ideogram: Een symbool dat een abstract idee uitdrukt, zoals een cirkel met een schuine streep erdoor om "verboden" aan te geven.
Voorbeeld van een ideogram
Bij een ideogram wordt een geheel begrip in één enkel teken aangeduid, zoals deze rituele voorstelling van een boottocht naar het dodenrijk. Een rotstekening uit Tanum, Zweden.
Voorbeeld van een ideogram
Ideografische begrippen: wandelen, welkom, dood, vrede, vijanden, wenen en dorst hebben.

Fonogram

  • Fonogram: Een symbool dat een klank of reeks klanken vertegenwoordigt, en de basis vormt voor alfabetten.

Mesopotamië (ca. 3300 v.Chr.)

  • Beeldschrift: De eerste schrijfsystemen in Mesopotamië waren gebaseerd op pictogrammen. Deze eenvoudige symbolen stelden objecten en handelingen voor en dienden als een visuele taal om informatie vast te leggen en over te brengen. Dit vormde de basis voor latere complexe schrijfsystemen.
  • Spijkerschrift: Ontstaan uit het beeldschrift, werd spijkerschrift gekenmerkt door wigvormige tekens. Deze tekens combineerden fonogrammen (klanken) met ideogrammen (ideeën) en werden geschreven in zachte kleitabletten met een rietstift. Het spijkerschrift markeert een belangrijke stap in de ontwikkeling van schrift, omdat het een van de eerste vormen van fonetisch schrijven was.
Kleitablet met pictografisch schrift
Een kleitablet van Sumerische oorsprong met pictografisch schrift, daterend van rond 3000 v.Chr. De Egyptische hiërogliefen, die later ontstonden, waren mogelijk geïnspireerd door deze pictografische tekens.
Spijkerschrift met determinatieven
Spijkerschrift waarin woorden worden aangeduid met determinatieven die categorieën zoals goden, landen, steden of bomen specificeren. Dit maakte de betekenis van het schrift duidelijker en preciezer.
Gedenksteen van koning Esarhaddon
Gedenksteen van koning Esarhaddon, gemaakt van zwart basalt (681–669 v.Chr.). Deze inscripties documenteren belangrijke gebeurtenissen en prestaties van de koning.
Fragment van een granieten reliëf
Een fragment van een granieten reliëf dat de muren van een paleis bedekte. Het reliëf toont hoe tekst en beeld in Mesopotamië werden gecombineerd om verhalen en belangrijke boodschappen over te brengen.

Egypte (ca. 3100 v.Chr.)

  • Hiërogliefen: Een combinatie van pictogrammen, ideogrammen en fonogrammen. Gebruikt in tempels en koninklijke graven.
  • Tekenschrift: Minder complexe vormen zoals het hiëratische schrift (voor religieuze teksten) en demotische schrift (voor dagelijks gebruik).

Fenicië (ca. 1200 v.Chr.)

  • Fenicisch alfabet: Het eerste echte alfabet met uitsluitend fonogrammen, bestaande uit 22 medeklinkers. Dit systeem vormde de basis voor het Griekse en Latijnse schrift.

Griekenland (ca. 800 v.Chr.)

  • Grieks alfabet: Toevoeging van klinkers aan het Fenicische alfabet, waardoor het veelzijdiger werd. Belangrijk voor literatuur, wetenschap en filosofie.

Romeins (ca. 500 v.Chr.)

  • Romeins alfabet: Ontwikkeld uit het Griekse schrift, aangepast door de Etrusken. Dit alfabet vormt de basis van ons moderne Latijnse schrift.
  • Kapitaal Romeins schrift: Gebruikt in inscripties en monumentale architectuur.

Vroeg christelijk (ca. 300-800 n.Chr.)

  • Unciaal schrift: Ronde, vloeiende letters, ideaal voor perkament. Veel gebruikt voor Bijbelmanuscripten.
  • Half-unciaals: Een kleinere, eenvoudiger variant, populair in kloosters.

Karolingische tijd (ca. 800-1200)

  • Karolingische minuskel: Geïntroduceerd onder Karel de Grote als een gestandaardiseerd schrift. Dit duidelijke en leesbare schrift vormde de basis voor onze moderne kleine letters.

Gotiek (ca. 1200-1500)

  • Textura en andere blackletterstijlen: Strakke, hoekige en verticale lijnen. Vooral gebruikt in manuscripten en vroege gedrukte boeken, zoals de Gutenbergbijbel.

Renaissance (ca. 1400-1600)

  • Humanistische minuskel: Gebaseerd op de Karolingische minuskel, maar sierlijker en meer vloeiend. De basis van moderne Romeinse en cursieve lettertypen.
  • Italics: Elegante cursieve stijl, populair voor persoonlijke en zakelijke correspondentie.

Bron: J. v. d. Abeele, De letter en haar omwereld, 1985.